آیبن اربعین نمایان‌گر انسانیت است / مداخلات نهاد‌های رسمی دینی در پیاده‌روی اربعین سازنده نیست
به گزارش پایگاه خبری تحلیلی خیر ایران، زیارت امام حسین (ع) در روز اربعین، از دیرباز محل توجه شیعیان بوده است و بسیاری از علاقه‌مندان نیز با پای پیاده در ایام منتهی به اربعین، زائر بارگاه حسینی می‌شدند. این شور و شوق امروزه هم وجود دارد و در سال‌های اخیر بر حرارت آن افزون شده است. چه‌بسا علتش همان فرمایش امام صادق (ع) به نقل از جدش رسول خدا (ص) باشد که فرمود: «إِنَّ لِقَتْلِ الْحُسَیْنِ حَرَارَةً فِی قُلُوبِ الْمُؤْمِنِینَ لَا تَبْرُدُ أَبَداً»؛ برای شهادت امام حسین (ع) حرارتی در دل‌های مؤمنان نهاده شده است که هرگز سرد نخواهد شد.
بی‌شک افزایش اشتیاق علاقه‌مندان به سیدالشهداء (ع) و علاقه‌مندان به حضور در آئین پیاده‌روی در ایام اربعین حسینی، موجب شده است تا این پدیده مهم از جنبه‌های مهمی توسط پژوهشگران و ... محل تأمل و توجه قرار بگیرد. در این زمینه نیز تاکنون آثار مختلفی به رشته درآمده است و آثار تصویری مختلفی نیز به نمایش گذاشته شده است. اما یکی از وجوه قابل توجه در مواجهه با پیاده‌روی اربعین، وجه انسان‌دوستی، دیگردوستی و به بیان دیگر وجه فرامذهبی موضوع است. به همین مناسبت و برای تحلیل این جریان از منظر دیگردوستی و دیگرخواهی و اهمیت چنین خوانشی از این حرکت، بر آن شدیم تا با حجت‌الاسلام والمسلمین حمیدرضا شریعتمداری؛ عضو هیئت علمی دانشکده شیعه‌شناسی دانشگاه ادیان و مذاهب به گفتوگو بپردازیم.
شریعتمداری در ابتدا و در پاسخ به این پرسش که چرا و چگونه باید خوانشی فرامذهبی یا به تعبیری انسانی از پیاده‌روی اربعین داشته باشیم؟ بیان کرد: پیاده‌روی اربعین که تبدیل به یک آئین خاص دینی شده است، باید در امتداد عاشورا فهمیده شود. حتی اگر توسعه‌ای وجود داد و ابعادی بیشتر در این آئین مورد توجه قرار می‌گیرد، اما در مجموع باید در امتداد حرکت عاشورا و نهضت سیدالشهداء (ع) در محرم سال ۶۱ هجری دیده شود.
وی در ادامه افزود: شعار‌های عاشورا مشخص است. سیره سیدالشهداء (ع) و اهل بیت و همراهان ایشان نیز روشن است. این سیره ابعاد مختلفی دارد که از جمله آنها بعد انقلابی است که این روز‌ها از آن به مقاومت تعبیر می‌شود. همچنین بعد خاص دینی هم دارد. مراد از بعد خاص دینی یعنی در راستای تعالیم خاصی است که دین و به صورت مشخص دین اسلام و مکتب اهل بیت (ع) دارد.
در شعار‌های عاشورا، شعار‌های خاص مذهبی کمرنگ است
شریعتمداری گفت: افزون‌براین‌ها، سیره امام (ع) بُعد تقریبی یا فرامذهبی هم دارد و این کاملاً مشهود است. یعنی اگر کسی شعار‌های عاشورا را ببیند، کمتر رنگ‌وبوی شعار‌های خاص مذهبی را در آن می‌یابد؛ بنابراین هیچ‌کس نمی‌تواند قاطعانه بگوید همۀ کسانی که در طرف و جبهه سیدالشهداء (ع) قرار داشتند، شیعه به معنای خاصی که امروزه می‌فهمیم بودند. آن طرف و جبهه مقابل سیدالشهداء (ع) نیز اینطور نبود که نمایندگی اهل سنت را داشته باشند، بلکه نماینده جریان اموی – عثمانی بودند.
عضو هیئت علمی دانشگاه ادیان و مذاهب اظهار داشت: یکی دیگر از ابعاد سیره حضرت (ع) نیز بُعد انسانی است. مراد از بعد انسانی، به دو معنا است؛ یکی آرمان‌های فرادینی یا جهان‌شمول مانند عدالت و ظلم‌ستیزی است و دیگری به معنای انسان‌دوستی، بشردوستی و حقوق‌بشردوستانه یا نیکوکاری و خیرخواهی است که این را نیز می‌شود در عاشورا یا در کل حرکت سیدالشهداء (ع)، از ماه رجب سال ۶۰ هجری و از مدینه تا مکه و از مکه تا کربلا مشاهده کرد و نشان داد.
وی در ادامه بیان کرد: طبیعتاً این پیاده‌روی اربعین هم باید در همه این ابعاد در امتداد حرکت سیدالشهداء (ع) باشد. البته ممکن است برخی از ابعاد به دلایل مختلف پُررنگ‌تر شده باشد که از جمله آنها که شاید نیاز بیشتر روزگار ما هم هست، ابعاد انسانی، به هر دو معنای پیش‌گفته است. یعنی ما شعار‌هایی را مطرح و آرمان‌هایی را دنبال می‌کنیم و فضا و بستری را فراهم می‌آوریم یا فراهم می‌بینیم که امکان حضور و مشارکت همه انسان‌ها در آن فراهم است و از آن طرف هم مجموعه تبرعاتی که صورت می‌گیرد و قالب‌های مختلف خیرخواهی و نیکوکاری و خیررسانی را در این جریان می‌بینیم که به قول امروزی‌ها دارد تبدیل به یک برند می‌شود و واقعاً بدون اغراق می‌شود گفت در این ابعاد، بی‌نظیرترین رویداد بشری است که دارد اتفاق می‌افتد.
پیاده‌روی اربعین نمایشگر انسانیت است
عضو هیئت علمی دانشگاه ادیان و مذاهب اظهار داشت: این روز‌ها وضعیت اسفناک غزه پیش چشم همه جهانیان است و مرز‌ها درهم شکسته شده است؛ به‌نحوی‌که شرق و غرب عالم و کشور‌های اسلامی و غیراسلامی، همه را مجبور به واکنش واداشته است که این واکنش‌ها، سطحی و عمیق بوده است. گاهی هم البته واکنش‌ها ریاکارانه و از روی اظهار همراهی ظاهری صورت گرفته است. به هر تقدیر، جنایت در غزه یک چهره ضدانسانی را از اسرائیل و حامیان او نشان می‌دهد. بنابراین، این یک تصویر از برخورد با انسان و انسانیت است و یک تصویر هم تصویر انسانی است که اربعین و پیاده‌روی اربعین به نمایش می‌گذارد.
شریعتمداری بیان کرد: جالب است که در این پرتره باشکوه، اینطور نیست که پول و پولدار بودن یا دولت و دولت‌مرد بودن تعیین‌کننده باشد، بلکه مردم از طبقات مختلف آنچه دارند و آنچه در طول سال کنار گذاشته‌اند و ذخیره کرده‌اند را خالصانه در طبق اخلاص می‌گذراند و در یک بازه زمانی مشخصی که کوتاه هم نیست و برای خیلی از مردم عراق یک ماه را شامل می‌شود، به اقشار مختلف از کشور‌های مختلف خدمت‌رسانی می‌کنند؛ بدون اینکه برایشان مهم باشد که این زائر عرب است یا عجم یا اینکه متعلق به کدام عشیره و قبیله است. این بُعد از ابعاد چندگانه‌ای که در عاشورا وجود دارد در پیاده‌روی اربعین برجسته‌تر شده است و کاملاً قابل تشخیص و قابل و شایسته تحسین است.
پیاده‌روی اربعین؛ فرهنگسازی خودجوش از دل مردم و برای مردم
وی در پاسخ به این پرسش که معمولا در جوامع مختلف برای فرهنگسازی، هزینه‌های زیادی توسط دولت‌ها صورت می‌گیرد، حال آیا می‌توانیم به یک معنا بگوییم که پدیده پیاده‌روی اربعین یک فرهنگسازی خودجوش از دل مردم و برای مردم است؟ گفت: شکی در این نیست. یعنی به بیان دیگر، همه اینها ریشه در فداکاری خالصانه و بی‌شائبه‌ای دارد که سیدالشهداء (ع) و یارانش انجام دادند. امام حسین (ع) موقعیت مالی، اقتصادی و اجتماعی فوق‌العاده‌ای در مدینه داشت و تیره و قبیله بزرگی هم داشت. به خاندان پیامبر (ص) منتسب بود و همه چیز برای سیدالشهداء (ع) و تمتعات دنیوی ایشان فراهم بود و می‌توانست به شکلی از اشکال و حتی مخفیانه و در کاخ والی مدینه بیعتی صوری انجام بدهد و اقدامی نکند و جایگاه اجتماعی و ... خودش را حفظ کند. اما سیدالشهداء (ع) این همه جلالت و موقعیت و منزلت را در طبق اخلاص گذاشت، بدون اینکه چشم‌داشتی داشته باشد. اینکه امروزه این همه نام سیدالشهداء (ع) بر فراز منبر‌ها و تریبون‌ها و اعماق قلب مردم وجود دارد و پژواک و بازتاب دارد، دلیلش همان اخلاص است.
عضو هیئت علمی دانشگاه ادیان و مذاهب در ادامه بیان کرد: به صورت طبیعی اگر نگاه ایمانی و غیبی نداشته باشیم و یک نگاه ظاهری داشته باشیم، یاران امام حسین (ع) یک جامعه کوچکی بودند و در یک منطقه‌ای که جنبه شهری هم نداشت، در برابر یک لشگر عظیمِ قرار گرفتند که قدرت و رسانه داشتند و همچنین صد‌ها نفر آدم‌های موجه بازمانده از دوران پیامبر (ص) و خلفا بودند؛ بنابراین اصحاب امام (ع)، می‌توانستند به راحتی این حرکت را در همان نقطه خاص جغرافیایی و موقعیت خاص تاریخی دفن و محو کنند. اما آنها هم با اخلاص کامل و برای خدا و ارزش‌های ایمانی و انسانی، خودشان را به مسلخ و عزیزانشان را به اسارت بردند. اخلاصی که سیدالشهداء (ع) از خودش بروز داد، یک کانون جوشانی شد که در طول تاریخ، فَیَضان‌های مختلفی داشته است. گاهی اوقات در قالب حرکت‌های انقلابی خودش را نشان داده است که مبارزه با ظالمان و ستمگران بوده است و گاهی شکل‌های عمیق عاطفی یافته است.
شریعتمداری تصریح کرد: یکی از نمود‌ها و بروز‌های نهضت حسینی نیز این است که مردم از طبقات مختلف، به صورت خودجوش می‌آیند و برای سیدالشهداء (ع) و آرمان سیدالشهداء (ع) و زنده نگه داشتن نام و مرام سیدالشهداء (ع) حاضرند بروند و همه‌جور همکاری و سرمایه‌گذاری‌ای داشته باشند؛ بنابراین پیاده‌روی اربعین، منشأ یکسری حرکت‌های خودجوش و انسانی و مردمی شده است و در ناب‌ترین عواطف انسانی و خالص‌ترین رویکرد‌های انسانی ریشه دوانده است.
مداخلات نهاد‌های رسمی دینی در پیاده‌روی اربعین سازنده نیست
وی بیان کرد: در اینجا مداخله حکومت‌ها و حتی مداخله نهاد‌های رسمی دینی در این مقوله، معمولاً سازنده هم نبوده است. یعنی نه‌تنها نیازی نبوده که حکومت‌ها یا نهاد‌های رسمی مداخله کنند، بلکه وقتی مداخله کرده‌اند، تبعات نامطلوبی را برجا گذاشته است. برای نمونه یا توازن را برهم زده است یا اخلاص را کمرنگ کرده است یا سویه‌های ایدئولوژیک به جریان داده است. بله حکومت‌ها یا نهاد‌هایی که دست بالا را دارند، مانند نهاد قدرت و ثروت و ...، می‌توانند نقش‌های دیگری را ایفا کنند. برای نمونه می‌توانند نقش حمایتی داشته باشند و تسهیل‌گری کنند. یا حتی می‌توانند نقش هدایتی داشته باشند، یعنی این حرکت را به سمت مطلولش ببرند. افزون‌براین‌ها، نقش‌های خاص دینی هم می‌توانند ایفا کنند.
عضو هیئت علمی دانشگاه ادیان و مذاهب در ادامه افزود: برای نمونه نهاد مرجعیت در عراق که مراد از این نهاد، شخص آیت‌الله سیستانی است، موکب خاصی ندارد. علمای دیگر، موکب‌هایی دارند، اما مرجعیت در عراق موکبی ندارد، اما تدبیری اندیشیده‌اند که وقت ظهر که می‌شود، در همه موکب‌های مسیر، نماز جماعت برگزار شود و روحانیان را برای اقامه جماعت گسیل می‌دهند؛ بنابراین این نوع نقش‌های مثبت را می‌توانند ایفا کنند، اما اگر خودشان به صحنه بیایند، صحیح نیست؛ مانند کاری که متأسفانه برخی از نهاد‌های حکومتی و غیرحکومتی در ایران انجام داده‌اند که موکب‌های عظیمی در کنار موکب‌های ساده‌ای که عشایر عراقی درست می‌کنند، ایجاد می‌کنند. این کار توازن را برهم می‌زند. باید اجازه داد تا مردم به سلیقه و صلاح‌دید خودشان عمل کنند.
وی اظهار داشت: حتی خود ایرانی‌ها هم می‌توانند موکبی مانند بقیه موکب‌ها بزنند، اما اینکه قرار باشد مثلاً یک نهاد دینی یا دولتی و ... مداخله کند، خلوص و توازن را برهم می‌زند و این کار سرشار از آفات و مشکلات می‌شود؛ بگذریم از اینکه احیاناً برخی از نهاد‌های رسمی، تصمیم می‌گیرند که بروند و با یکسری اهداف خاص سیاسی یا ایدئولوژیک کاری کنند که البته خوشبختانه مبادی عالیه در جمهوری اسلامی مانع از این قبیل سوءاستفاده‌ها یا بد استفاده‌کردن از این فضا شده‌اند. نباید این فضا را از حالت جهان‌شمولی و مردمی و انسانی‌اش خارج کرد و باید این توجهات وجود داشته است.
مهم‌ترین ویژگی پیاده‌روی اربعین، مردمی بودن آن است
شریعتمداری گفت: بنابراین مردمی بودن و برخاسته از خالص‌ترین و ناب‌ترین عواطف و علایق انسانی بودن، از مهم‌ترین ویژگی‌های اربعین است که همه باید با تمام قوا تلاش کنند این ویژگی بماند و آسیب نبیند، بلکه روزبهروز تقویت شود. آنهایی که پول و قدرت بیشتری دارند و به امکانات و دستگاه‌های رسمی دسترسی بیشتری دارند، اگر بخواهند با تکیه بر ثروت و قدرت یا حتی با تکیه بر شهرت و اعتبار، موکبی بزنند که موکب‌های کوچک را تحت‌الشعاع قرار بدهد، کار نامطلوبی کرده‌اند که باید از آن پرهیز کرد. اما به نظرم سال‌به‌سال، توجهات در پیاده‌روی بیشتر می‌شود و از این نوع آفات و انحرافات در حال فاصله گرفتن هستیم.
عضو هیئت علمی دانشگاه ادیان و مذاهب در انتها و در پاسخ به این پرسش که برای اینکه این شور و اشتیاق در پیاده‌روی اربعین دچار رخوت نشود، چه توصیه‌ای دارید؟ گفت: واقعش این است که خاستگاه این عزاداری‌ها و آئین‌های حسینی، یک خاستگاه خیلی عمیق و ریشهدار در عواطف انسان و در فهم و بینش انسان‌های مؤمن و مسلمان و مشخصاً شیعیان دارد. این مانند خود دین و خود قرآن و خود اهل بیت (ع) می‌ماند. به نظر می‌رسد که نباید خیلی نگران افت و افول این جریان باشیم.
وی افزود: امروزه برخی مظاهر دینداری کمتر شده است یا برخی مظاهر دین‌گریزی زیاد شده است و آنها که خیلی روی یکسری ظواهر تمرکز دارند، خیلی ناراحت‌اند. اما واقع مطلب این است که آن ایمان دینی و عمق ایمانی به این راحتی آسیب نمی‌بیند و آنکه همه حقایق دینی و ایمانی را تهدید می‌کند، آفات و انحرافات است. این شور حسینی، چه بخواهیم یا نخواهیم یا اینکه افرادی بخواهند با آن مقابله کنند یا از کنار آن به سادگی بگذرند، در هر حال باقی است و در تاریخ نشان داده که زنده و اثرگذار و نقش‌آفرین است. اگر ما بخواهیم دغدغه‌ای داشته باشیم و جا داشته باشد آن را دنبال کنیم، این است که مراقب باشیم مسیر گم نشود و انحرافات و آفات دامن‌گیر این مسیر نشود.
جنبه عاطفی محض در آیین‌های عزاداری، نگران‌کننده است
شریعتمداری اظهار داشت: مثلاً یکی از درون‌مایه‌های اصلی نهضت عاشورا و امتدادش یعنی اربعین، همین مقاومت و روحیه ظلم‌ستیزی است. اگر شما به خودتان بیایید و ببینید مجموعه آیین‌های شما بیش از آنچه شما را به حرکت و جنبش و کنشگری فرابخواند، به رخوت و انفعال دعوت کند و بستری برای ظلم‌پذیری شود، باید برای این آیین نگران بود. اینکه آیین‌های سوگواری و عزاداری جنبه کاملاً عاطفی پیدا کند و به قول عرب‌ها جنبه حَرَکی یا همان پویایی خودش را از دست بدهد، نگران‌کننده است. مصداقش این است که کسی در آیین‌های عزاداری شرکت کند، اما دلی برای مردم فلسطین نسوزاند و برایش مهم نباشد در اطرافش چه می‌گذرد که باید مراقب بود این آفت وجود نداشته باشد.
عضو هیئت علمی دانشگاه ادیان و مذاهب گفت: از آن طرف هم اگر قرار باشد این حرکت تبدیل به حرکتی در چارچوب ایئولوژی‌ها و سیاست‌های خاص شود و قرار باشد از آن ابعاد عاطفی و معنوی‌اش تهی شود و دستاویزی برای فلان حزب و جریان باشد، صحیح نیست. باید نسبت به این آفات و انحرافات مراقبت داشته باشیم و نباید خیلی نگران فروکش کردن این احساسات و از شور افتادن و کم‌شدن شور حسینی باشیم. از شور و شعور حسینی بیشتر باید دغدغه‌مان شعور حسینی باشد؛ زیرا این شور هست و روزبهروز هم بیشتر می‌شود. این شور و شوق، به سفارش این و آن هم نیست و کاملاً برخاسته از ضمیر پاک و ناب انسان‌های مؤمن است و باید مراقب باشیم بُعد شعوری، نگرشی، بینی و جهت‌گیری دچار انحراف و انحطاط نشود.